Brecht et Platon : théâtre comme révolution. Défamiliarisation vs. répétition

Résumé : Cette publication est un postprint publié en français dans la revue polonaise Dyskurs ; sa version originale est consultable sur halshs-00624787. Leszek Brogowski Brecht i Platon: teatr jako rewolucja. Efekt obcości a powtórzenie Czy da się pomyśleć – lub zrealizować – inscenizację rewolucji jako zdarzenie samego procesu rewolucyjnego, a nie jako przedstawienie teatralne, powtarzalne i co wieczór powtarzane? Artykuł Leszka Brogowskiego, przygotowany na sympozjum brechtowskie w Rennes w roku 2010, jest próbą odpowiedzi na to pytanie, pytanie wykraczające poza samą treść dramatyczną przedstawiania rewolucyjnej historii. Taki bowiem sens miały teatralne poszukiwania Brechta. Już Saint-Just świadom był konieczności uzupełnienia rewolucji spo- łecznej, zmierzającej do stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa, przemianą – rewolucją – świadomości. Rewolucja taka jest bowiem nieodwracalna: uświadomienie sobie czegoś nie pozwala się cofnąć, i czynić, jak gdyby nie miało ono miejsca, jak gdybyśmy ciągle żyli w nieświadomości... Chyba, że zaakceptuje się obłudę lub konformizm. Uczestnictwo sztuki nowoczesnej w procesach rewolucyjnych polegałoby zatem na prowokowaniu tego typu „rewolucji świadomości”. Artykuł Leszka Brogowskiego broni intuicji Brechta, który odwoływał się do Platońskiej refleksji nad teatrem. Platon nie potępiał sztuki, jak się często powtarza, ale jedynie pewne sposoby jej uprawiania. Jego krytyka teatru oparta jest na zidentyfikowaniu jedynego w swoim rodzaju doświadczenia, które wymyka się poetyckiej i teatralnej mimesis (naśladownictwu), a mianowicie myśli. Imitacja myśli nie jest myślą. Na tym, zdaniem Platona, polegała słabość greckiego teatru, a Brecht krytykę tę jedynie pogłębia. Nieustannie powtarza, że utożsamianie się widza z bohaterami spektaklu nie może już dłużej służyć za estetyczną zasadę teatru. Aby wzbudzał myśl i zachęcał do działania, teatr mnożyć musi rozwiązania, które zaburzają, opóźniają lub wręcz uniemożliwiają tego typu estetyczne utożsamienie i ustanawiają krytyczny dystans między widzem i wystawianą sztuką. Postawa krytyczna polega, jeśli idzie o społeczeństwo, na dokonaniu rewolucji, deklaruje Brecht. Całość elementów teatralnych pozwalających na wprowadzenie postawy krytycznej opisana jest przez Brechta w jego teorii Verfremdung, czyli „efektu wyobcowania”. W jego własnych inscenizacjach efekt ten przybiera na przykład postać transparentów, które są częścią akcji dramatycznej, ale zarazem elementem manifestacji robotniczych na ulicach miasta. Brechtowski model krytycznego dystansowania, zmierzający do rewolucji świadomości, przeciwstawia się zarówno mimesis, jak i katharsis, a zwłaszcza, jak Brecht często podkreśla, burżuazyjnemu teatrowi, który do dziś nas jeszcze przytłacza. Udane przedstawienie teatralne, szczęśliwe rozwiązanie akcji dramatycznej, miałoby, zdaniem Brechta, polegać na nastaniu nowego porządku społecznego. Opierając się na trzech przykładach: na zdarzeniu rewolucyjnym sensu stricto, a mianowicie na pogrzebie Marata, na inscenizacji Germinal Zoli w teatrze Châtelet w Paryżu w 1885 roku przez Williama Busnacha i na premierze Matki Brechta, artykuł Leszka Brogowskiego analizuje złożony zespół pytań na temat relacji, jaką teatr mógłby ustanowić między postawą krytyczną, przemianą świadomości widzów, suwerennością myślenia i procesami rewolucyjnymi, starając się zidentyfikować zarazem przeszkody skonstruowane przez teorię estetyczną, jak i trudności, jakie napotykała praktyka teatralna samego Brechta. W konkluzjach autor proponuje zaskakujące rozwiązanie, którego punktem wyjścia jest Brechtowska rewindykacja naukowego charakteru jego teorii Verfremdung. Artykuł Leszka Brogowskiego Brecht et Platon: théâtre comme révolution. Défamiliarisation vs. répétition ukazał się z niewielkimi skrótami w La Révolution mise en scène, pod redakcją F. Maier-Schaeffer, Ch. Page i C. Vaissié, Rennes, PUR, seria Le spectaculaire, 2012, p. 241–254. Artykuł opublikowany zostaje w „Dyskursie” za uprzejmą zgodą redaktorów.